मधुमेह: कारणे, लक्षणे आणि त्याचे व्यवस्थापन

मधुमेह हा आजकाल फार सामान्य झालेला आजार आहे. भारतातही लाखो लोक यापासून प्रभावित आहेत. या आजारात symptoms of diabetes (मधुमेहाची लक्षणे) ओळखणे खूप महत्त्वाचे आहे, कारण योग्य वेळी लक्ष दिल्यास गंभीर समस्या टाळता येतात. मधुमेह शरीरातील रक्तातील साखरेची (ग्लुकोज) पातळी योग्यप्रकारे नियंत्रित करू शकत नाही, ज्यामुळे उच्च रक्तातील साखर होते. योग्य काळजी न घेतल्यास हा आजार हृदयविकार, किडनीचे नुकसान, डोळ्यांचे विकार आणि इतर गंभीर आजार निर्माण करू शकतो.

मधुमेह म्हणजे काय?

मधुमेह हा दीर्घकालीन आजार आहे ज्यात शरीर इन्सुलिन हार्मोन योग्यप्रकारे वापरत नाही किंवा पुरेशी इन्सुलिन तयार करत नाही. इन्सुलिन पेशींना ऊर्जा मिळवण्यासाठी रक्तातील साखर शोषायला मदत करते. जर इन्सुलिनची कमतरता असेल किंवा शरीर त्याचा योग्य उपयोग करू शकत नसेल, तर रक्तातील साखर जास्त वाढते.

मधुमेहाचे प्रकार

1. टाईप 1 मधुमेह

हा प्रकार मुख्यतः मुलांमध्ये किंवा तरुणांमध्ये दिसतो. यामध्ये शरीराचे प्रतिकारशक्ती पॅन्क्रियासमधील इन्सुलिन तयार करणाऱ्या पेशींवर हल्ला करते. टाईप 1 मधुमेह असलेल्या रुग्णांना जीवनभर इन्सुलिनची आवश्यकता असते.

2. टाईप 2 मधुमेह

हा सर्वात सामान्य प्रकार आहे. शरीर इन्सुलिनला योग्यप्रकारे ओळखत नाही किंवा पुरेसे इन्सुलिन तयार करत नाही. टाईप 2 मधुमेहामध्ये जीवनशैलीचा मोठा वाटा असतो. जास्त कार्बोहायड्रेटयुक्त अन्न, कमी हालचाल आणि जास्त वजन हे मुख्य कारणे आहेत. भारतात शहरी जीवनशैलीमुळे टाईप 2 मधुमेहाच्या रुग्णांची संख्या सतत वाढत आहे.

3. प्रीडायबिटीस

ही अवस्था टाईप 2 मधुमेह होण्याच्या आधीची असते. या वेळी रक्तातील साखर थोडी जास्त असते, पण अजूनही पूर्णपणे मधुमेहाचे निदान झालेले नसते. जर योग्य काळजी घेतली नाही, तर ही अवस्था भविष्यात टाईप 2 मधुमेहात बदलू शकते.

4. गर्भावस्थेतील मधुमेह

गर्भावस्थेत काही महिलांमध्ये साखरेची पातळी जास्त होते. ही समस्या सामान्यतः प्रसूतीनंतर दूर होते, पण भविष्यात टाईप 2 मधुमेह होण्याची शक्यता वाढते.

मधुमेहाची लक्षणे (Symptoms of Diabetes)

मधुमेहाची लक्षणे लक्षात घेणे फार महत्त्वाचे आहे. काही सामान्य symptoms of diabetes म्हणजे:

वारंवार तहान लागणे आणि जास्त लघवी करणे
सतत थकवा जाणवणे
दृष्टी धुसर होणे
जखमा हळूहळू बऱ्या होणे किंवा वारंवार संसर्ग होणे
अचानक वजन कमी होणे

भारतामध्ये, उच्च आर्द्रता आणि उष्णकटिबंधीय हवामानामुळे त्वचेवरील संसर्ग किंवा जखमा हळूहळू बऱ्या होणे हे symptoms of diabetes अधिक सामान्य आहे.

मधुमेहाची कारणे आणि जोखीम घटक

टाईप 2 मधुमेह

आहार: जास्त साखर आणि प्रक्रिया केलेले अन्न
शारीरिक निष्क्रियता
लठ्ठपणा: विशेषतः पोटाभोवती
वय: 45 वर्षांनंतर जोखीम वाढते
वंशपरंपरा: भारतीय आणि दक्षिण आशियाई लोकांमध्ये जोखीम जास्त

गर्भावस्थेतील मधुमेह

गर्भावस्थेदरम्यान हार्मोनल बदलांमुळे शरीर इन्सुलिनला योग्यप्रकारे वापरू शकत नाही, ज्यामुळे साखरेची पातळी वाढते.

मधुमेहाचे व्यवस्थापन

जीवनशैलीतील बदल

संतुलित आहार: संपूर्ण धान्य, भाज्या, फळे, कमी चरबीचे प्रोटीन
नियमित व्यायाम: दररोज किमान 30 मिनिटे चालणे, योग किंवा मध्यम-तीव्रतेचा व्यायाम
वजन नियंत्रण: योग्य प्रमाणात वजन राखणे

औषधे

टाईप 2 मधुमेह असलेल्या रुग्णांना प्रामुख्याने मेटफॉर्मिन दिले जाते. काही प्रकरणांमध्ये इन्सुलिनची गरज देखील असते.

रक्तातील साखरेची निगराणी

नियमितपणे रक्तातील साखरेची तपासणी करणे आवश्यक आहे. घरच्या वापरासाठी ब्लड ग्लुकोज मीटर किंवा सतत ग्लुकोज मॉनिटरिंग सिस्टम्स उपयुक्त ठरतात.

मधुमेहाच्या जटिलता

हृदयविकार किंवा स्ट्रोक
किडनीचे नुकसान
तंत्रिका तंतूंचा खराब परिणाम
डोळ्यांचे विकार
पायांच्या जखमा, गंभीर प्रकरणांमध्ये अ‍ॅम्प्युटेशन

मधुमेह प्रतिबंध

निरोगी वजन राखणे
नियमित व्यायाम करणे
संतुलित आहार घेणे
जोखीम असलेल्या लोकांनी वेळोवेळी आरोग्य तपासणी करणे

निष्कर्ष

मधुमेह हा आजार योग्य काळजी घेतल्यास नियंत्रित केला जाऊ शकतो. भारतात, विशेषतः शहरी भागात, लोकांमध्ये मधुमेह वाढत आहे. Symptoms of diabetes लक्षात घेणे आणि लक्षणे दिसल्यास त्वरित डॉक्टरांचा सल्ला घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.